Tuesday, December 12, 2017

Stríðið um journalistiska sannleikan

Eg havi vanliga ikki verið so pírin í mínum viðmerkingum til gongdina í Kringvarpi Føroya. Men tað havi eg verið síðani tíðindaleiðarin fekk ætlanarskriv.
Var spurdur av Sosialinum um at viðmerkja í meiri breiðum høpi, men í roynd og veru tordi eg ikki, tí eg hevði ikki fult álit á, hvussu Sosialurin kundi finna upp á at brúka tað, sum eg nú einaferð segði.
Tí Sosialurin hevur lagt seg í kjalarvørrin á teimum, sum við øllum snildum - penum og ljótum - royna at murumyrða nýggja stjóran í Kringvarpinum.
Sjálvur endaði eg í hesum stríðnum millum nýggja stjóran og tey sum eg havi hug at skuldseta fyri at vera murudrápsfólk.
Eg skuldi leiða ein eftirmetingarbólk, ið skuldi eftirmeta journalistiska dekningin av sonevnda skattamálinum. Haldi meg vita, at journalisturin sum gjørdi sendingina um skattamálið, og onnur við, vildu ikki hoyra talan um, at eg skuldi vera við í nakrari eftirmeting. Og grundgevingin var, at eg hevði verið atfinningarsamur móti seinnu sendingini um skattamálið. Eg hevði brúkt orðið manipulasjón um brotið, har Suni Schwartz EIK-stjóri og Eyðun Mørkøre TAKS-stjóri vóru settir upp móti hvørjum øðrum, men brotið var frá eini bókaframløgu á Hotel Hafnia og hevði einki við skattamálið at gera. Hetta haldi eg enn vera manipulasjón.
At summi á tíðindadeildini ikki hildu nakað vera galið í at brúka fólk, sum høvdu róst somu sending og sama dekningi sigur mær so mikið, at tær moralsku reglur, sum tey halda skuldu galda fyri onnur - ikki eru galdandi fyri tey sjálvi.
At journalisturin heldur seg kunna sita í sjónvarpinum og flenna aftaná eina samrøðu við Eyðun Mørkøre kemur honum ikki til hugs, kann seta spurnatekin við hansara egna óhefni. Nei aðrar reglur galda fyri journalistin enn fyri onnur.
Og tað er júst hetta, sum hevur eyðkent journalistikkin í summum av teimum stóru dokumentarunum: Nevnliga, at tey, sum ikki hóska inn í valda sannleikan, skulu ikki hoyrast og í ringasta føri spottast.

Fiskivinnusemja í kringvarpinum
At hetta ikki er nakað eindømi vísti ein hending, ið eg var úti fyri eftir at hava havt Hans í Líðini sum gest í sendingini Afturáaftur. Hans í Líðini tosaði sína søk fyri at loyva fleiri skipum at trola – ella pløga, sum hann kallar tað – botnin. Eg gjørdi vart við í sendingini, at Hans í Líðini framleiðir trollemmar.
At hetta sjónarmiðið var sloppið framat, førdi við sær, at ein journalistur kom í øðini til mín og segði: Tú oyðileggur allan fiskivinnudiskursin hjá okkum.
Hetta gjørdi meg sera kløkkan. At onkur hevði onkra skipaða ætlan, sum eg eftir øllum at døma hevði verið óvitandi um. Ja, ikki hevði eg væntað, at eg skuldi skriva hetta alment, men tað skakaði meg.

Uppgerð um journalistikk
Tað sum hendir í Kringvarpinum í løtuni er ikki nøkur uppgerð við kritiskan journalistikk, men verður kanska ein uppgerð við tað slagið av journalistikki, sum kann nevnast aktivistiskur journalistikkur.
Í kringvarpinum verður nevnliga dagliga gjørdur kritiskur journalistikkur av tí klassiska slagnum, har journalisturin og miðilin ikki gerast partur í einum máli og har ynskið er at lýsa eitt evni gjølla og breitt.
Tíðindaleiðarin og einstakir journalistar hava staðið fyri tí slagnum av journalistikki, har miðilin ger seg til part í málinum og ikki hevur greiða intensjón at lýsa eitt mál so breitt sum til ber.
Tað slagið av journalistikki verður merkt av, at journalisturin hevur rætt, og tað kann lættliga ávirka kelduval, vinklar og blindvinklar.
Hetta slagið av aktivistiskum journalistikki hevur eyðkent Kringvarpið i nøkur ár - eisini áðrenn Johnny í Grótinum tók við sum stjóri.
Skattamálið er dømi um eina aktivistiska journalistiska framleiðslu. Journalisturin heldur seg hava 100 prosent vitan um rættin ella manglandi rættin til ein skattafrádrátt. Og 100 prosent vitan, at EIK hevur villeitt TAKS við vilja.
Og tá er næsta stigið so sjálvsagt: at døma heldur enn at upplýsa og nuansera.
Hetta er eitt slag av journalistikki, sum ikki er forboðin, men sum krevur ómetaliga nógv umhugsni - eisini etiskt umhugsni.
Har haldi eg, at dømi eru um tvørrandi umhugsni, tá td. málið um skattafrádráttin tykist vera lýst at kalla bara frá einari síðu.

Fjølmiðlar skulu ikki døma
Eisini hevði fjølmiðlanevndin rætt, tá hon í sambandi við viðgerð av fyrru sendingini um Skattamálið, nevndi, at fjølmiðlar eiga ikki at døma - tað skulu vit lata dómstólarnar um. Kringvarpið fekk ikki átalu frá fjølmiðlanevndini fyri sendingina, tí bankar og slíkir stórir aktørar mugu finna seg í meiri enn aðrir smærri aktørar.
Sanniliga mugu makthavararnir gjarna rista í buksunum, tá ein so stórur public service-miðil setir tey undir sjóneykuna, sum sita við valdinum. Men eg haldi, at tað eigur at gerast við klassisku fakligu dygdunum, heldur enn teimum aktivistisku.
Tí hinumegin hendan aktivistiska journalistikkin stendur tann klassiski journalistikkurin, har ynskið er at lýsa eitt mál so gjølla, sum til ber við tí greiðu intensjón at lova øllum sjónarmiðum framat. Uttan at gera seg sjálvan til ein aktivistiskan part í málinum.

Vátta egnan sannleika
Tað er trupult beint nú kroysta eitt fakligt kjak inn í tað almenna klandrið, sum er millum stjóran og tíðindaleiðaran.
Men kortini mugu vit royna at flisa persónsútspillingarnar frá.
Sosialurin og Kringvarpið valdu beinanvegin at døma EIK. Um vit nakrantíð fáa fulla greiðu á, um EIK við vilja royndi at villeiða TAKS, er ivasamt, tí vit vita ikki, hvat fútin endar við at gera. Eitt er spurningurin um EIK hevði rætt til nakran frádrátt og hin um EIK við vilja royndi at villeiða TAKS.
Alt bendir á, at Jørn Astrup Hansen hevur verið høvuðskelda til lýsingina hjá Kringvarpinum.
Men tað ger ikki, at skattamálið vendir skeivt í fyrstu syftu. Nógvur kritiskur journalistikkur byrjar við eini ónøgdari keldu, sum kennir seg vrangt viðfarna, og so verður bygt uppá.
Tað er í tí gongdini, at journalistikkurin fer yvir í aktivistiskan journalistikk. Tað er her kelduvalið tódnar og næstan alt bara snýr seg at vátta ta fatan, sum er galdandi millum tey ráðandi á redaksjónini.
Sum fjølmiðlanevndin eisini nevnir um fyrstu sendingina: "sendingin kann tykjast eitt sindur eintáttað, tí talan er um fáar keldur og ongar keldukritiskar spurningar". Men sum fjølmiðlanevnin eisini sigur "Hinvegin er trupult at fáa javnvág í, tá EIK ikki vil viðvirka."
Og tað er júst í hesum førinum, tá ein partur ikki vil vera við, at ymisk atlit - eisini etisk - gera seg galdandi. Í fyrsta lagi skal tað ikki forða journalistum at gera ein søgu, at ein partur noktar at vera við. Í øðrum lagi setur tað stór etisk krøv til journalistin, tá so at siga bara onnur síðan vil úttala seg. Tað setur eisini stór etisk krøv til journalistin, um fleiri keldur eru ónevndar.

Gloymdir vinklar
Í sendingunum um skattamálið verður ikki granskað í, hví Jørn Astrup Hansen er so grammur at leggja eftir leiðsluni í EIK. Heldur ikki verður granskað serliga væl í leiklutinum hjá SPEKT, sum bæði tekur sær æruna av "goodwill"-modellinum og seinni ikki vil kennast við tað. Astrup er við, men tað merkir ikki, at hann ikki skal viðgerast keldukritiskt. Skjøl frá SPEKT er við, men ikki nógvur keldukritikkur.
Granskað verður heldur ikki serliga væl, um tað kanska er Bankapakki 1, sum er skrúvaður soleiðis saman, at óvissa er um, hvussu hann virkar eftir donskum skattalógum og hvussu hann virkar eftir føroyskum skattalógum. Kanska er hetta eitt torskilt mál, har teir stóru klandast um at fáa rætt, tí eingin púra greitt hevur rætt.
Heldur ikki eru føroyskir - óheftir - serfrøðingar tiknir við.
Hetta er ikki neyðturviliga spurningar, sum høvdu broytt niðurstøðuna, men hetta eru spurningar sum høvdu nuanserað dekningin, so hann ikki var so tætt knýttur at einum sannleika – í hesum førinum tí hjá Jørn Astrup Hansen.
Tíðindaleiðarin og journalisturin hava vart aktivistiska journalistikkin, sum tann einasta rætta. Tað geri eg ikki, tó at eg dugi at síggja at hann kann hava kvalitetir.
Men teir kvalitetirnir hvørva, um høvuðsendamálið er at vátta egnan sannleika.
Eg dugi at síggja, at hetta er eitt stríð um framtíðar journalistikkin í Kringvarpinum - í miðlamastodontinum.

Um nýggi stjórin megnar at venda gongdini - tað veit eg ikki, men eg stúri fyri framtíðini hjá public-service stovninum, um tann aktivistiska linjan verður tann galdandi.

Tuesday, November 28, 2017

Nýggjur mergur blásast í KvF

Tá eitt krov er sundurlimað ber ikki til, sum hjá Tóri í norrønu gudalæruni at ganda tað livandi aftur.
Kringvarpið er í løtuni sundurlimað, har høvur liggur fyri seg og limirnir liggja í tilvildarligari skipan í pappeskjuni.

Tá Tórur og Loki máttu gista hjá einum bóndahjúnum, slaktaði Tórur sínar geitir og bað øll um at tveita beinini aftur á skinnið, tí so reistust geitirnar aftur á lívi. Sonurin í húsinum Tjalvi breyt eitt bein og seyg mergin úr tí áðrenn hann tveitti tað á skinnið. Og tá geitirnar reistust, var onnur halt.
Øði fleyg í Tór - bóndin var harmur – og endin var, at Tórur og Loki tóku bæði Tjalva og systrina Røskvu við sær.

Her er tørvur á Tóri at ganda alt í pappeskuni aftur til eina livandi veru. Men vandi er fyri, at geitin ikki bara fer at halta á einum beini. Sær út sum mergurin er sogin úr fleiri beinum, so geitin als ikki verður gongufør.

Nýmótans djóralæknavísindi má blása nýggjan merg í beinini og leggja lagaligt gips um, so geitin ikki bara verður gongufør, men eisini kann spæla og spela avtstað.

Og verða til ta nyttu sum hon kann og eigur.

Friday, November 3, 2017

Okkara sannleikar skulu ikki órógvast

Eg havi ikki skrepuna av, um EIK hevði rætt til frádrátt ella ikki. Heldur ikki um EIK royndi at villeiða TAKS. Men seinastu vikurnar benda á, at ræðslan fyri atfinningum at journalistiska dekninginum er øgilig.
Mánadagin 9. oktober ringdi Barbara Holm, blaðstjóri á Sosialinum, til mín og spurdi, hvat eg sum næstformaður í Føroyskum Miðlafólkum helt um, at Johnny í Grótinum, kringvarpsstjóri, hevði vent sær til fjølmiðlanevndina og spurt um nevndin onkursvegna kundi gera eina eftirmeting av dekninginum hjá KvF av skattamálinum.

Men Barbara skrivaði ikki eitt orð nakrastaðni um okkara samrøðu.

Eg hevði skilt á in.fo sama morgun, at høvið hjá kringvarpsstjóranum var skuldsetingar frá Símuni Absalonsen um journalistikkin hjá Kringvarpinum.

Onkuntíð(!) eri eg nokk so sannførdur og bersøgin, men tað var eg ikki hendan fyrrapartin, tá Barbara ringdi.

Men eg svaraði, at tað var ikki so býtt hugskot, sum stjórin hevði fingið. Tí tað vísti ein opinleika, har stovnurin bað fólk uttanifrá eftirmeta í einum so stórum máli. Fjølmiðlanevndin er longu til, og miðlarnir hava so nøkulunda virðing fyri avgerðunum. Eg var eisini greiður yvir, at hetta var ikki so vanligt, men kortini helt eg, at tað var djarvt og vísti ein vilja at gloppa dyrnar inn til miðla-mastodontin.

Gamaní var talan um eina kærunevnd, men kanska kundi hon í hesum føri átaka sær eina eftirmeting, sjálvt um tað strangt tikið ikki var arbeiðið hjá nevndini.

Eg nevndi eisini fyri Barbaru, at eg haldi, at Kringvarpið er blivið ein alt ov stórur risi ella mastodontur í miðlaheiminum. Eingin annar hevur nakran kjans, um Kringvarpið velur síðu og setur allar sína megi aftanfyri. Eg fór so langt at siga, at hetta var Pravda-kent. Pravda var almenna blaðið hjá sovjettiska kommunistaflokkinum, og Pravda merkir sannleikin. Har stóð sannleikin og hann mátti ikki órógvast.

Eg gloymdi at nevna, at tá so eisini Sosialurin velur síðu saman við Kringvarpinum, ja tá verður støðan enn verri. Ja, so álvarsom, at eg haldi tað kann hótta fólkaræðið. Haldi ikki, at Kringvarpið á nakran hátt ella Sosialurin á nakran hátt eru hóttanir móti fólkaræðinum, men haldi, at eitt miðlalandslag, har ein miðil situr at næstan øllum kann hótta fólkaræðið.

Eg helt, at ein roynd kundi verið at býtt tíðindadeildina í Kringvarpinum upp í tvær tíðindaredaksjónir ella kanska tríggjar – eina til netið.

Eg nevndi eisini, at eg havi skift meining og haldi nú, at summar Public-service-uppgávur kunnu leggjast uttan fyri Kringvarpið – í minsta lagi sum ein roynd.

Eg haldi eisini, at vit eiga at umhugsa at gera ein nýggja útvarpsrás uttan fyri KvF, sum fær part av kringvarpspengunum.

Men ikki eitt orð var at síggja aftur nakrastaðni.
Mikudag 11. oktober skrivar Barbara til mín, at hon heldur enn at skriva eina grein til in.fo vil gera meiri burtur út samrøðuni seinni, tí sjónarmiðini vóru áhugaverd.
Og friður veri við tí.
Sjálvur havi eg ofta ringt til keldur uttan at brúka nakað yvirhøvur, so tað knarri eg ikki um.

* * *

Fríggjadag 13. oktober spurdi kringvarpsstjórin meg, um eg vildi leiða eina eftirmeting av dekninginum av skattamálinum í Kringvarpinum.
Tað vildi eg fegin. Eg er fleiri ferðir áður biðin um at gera eftirmetingar av sendingum og sendirøðum í Kringvarpinum – tó ikki á tíðindadeildini.

Kallaði inn til fund mánamorgun 16. oktober. Leiðslan hevði biðið trý starvsfólk á stovninum um at vera við, og stjórin greiddi okkum frá, hvat arbeiðssetningurin skuldi vera.
Eg helt, at hetta sá spennandi út. Hetta var jú bara ein eftirmeting av breiða dekninginum av skattamálinum.

Vit fóru hvør til sítt, og eg kallaði inn til fundar aftur tveir dagar seinni.

Eg visti væl, at eg var nokk so kontroversiellur millum summar leiðandi medarbeiðarar á tíðindadeildini. Men tað skuldi ikki forða mær fyri at leiða eina fakliga eftirmeting – helt eg.Men sama kvøld skrivar stjórin til mín, at hann kortini ikki kann brúka meg í nakrari eftirmeting. Grundgeving fekk eg onga og bað heldur ikki um nakra.Nú skilji eg, at ein dagføring hjá mær á Facebook var grundgeving fyri, at eg ikki kundi vera við.

26. mars skrivaði eg á Facebook:
”Eg, sum fái áleið hálva mánaðarløn frá KVF fyri sendingina Afturáaftur, kann ikki á nakran hátt taka undir við tí manipulasjón, sum var gjørd í seinnu sending um skattamálið hjá EIK. Hugsi um, at myndir og ljóð av Súna Schwartz og Eyðun Mørkøre frá eini bókaframløgu á Hafnia, verða flættaðar inn í sendingina, sum undirbyggjandi partar. Skulu KvF og kritiskur journalistikkur yvirhøvur takast í álvara má slíkt svans fáa avleiðingar.”

* * *

Í seinni helvt av oktober skrivaði Sveinur Tróndarson tvær greinar á Norðlýsinum um skattamálið. Eitt nú dokumenteraði Sveinur, hvussu SPEKT tók sær æruna av, at talan kanska var um eitt skattligt good-will, sum kundi avskrivast yvir 10 ár, men at EIK skuldi spyrja TAKS fyrst.

Hann dokumenteraði eisini, hvussu SPEKT seinni vendi 180 stig og segði seg kortini ikki taka undir við sínum egna barni.

Í sendingini ”Skattamálið II” var sagt soleiðis um, at onki var nevnt um good-will í roknskapinum 2010-2011: ”Hendan ognin – um goodwill upp á eina hálva milljard – sær tí út til at vera íspunnin eftir almenna roknskapin 2010-2011.”Tað kundi kanska havt áhuga at spurt, um tað júst var SPEKT, sum hevði uppfunnið, ja, ella íspunnið good-will-konstruksjónina aftaná, at almenni roknskapurin fyri 2010-2011 var gjørdur. Hugsi, tá nú tað fleiri ferðir var víst til viðmerkingar frá júst SPEKT.

Eisini var sagt í sendingini: "EIK mótmælti harðliga, tá tað í apríl 2016 kom fram, at bankin í fleiri ár hevði fingið at vita frá sínum grannskoðarum, at bankin ikki hevði rætt til skattafrádráttin."

Sveinur dokumenteraði, at SPEKT í 2013 skrivaði, at bankin neyvan hevði rætt til ein samlaðan frádrátt, men hinvegin kanska til eitt skattligt good-will yvir 10 ár.

Hetta eru sjónarmið, sum ikki høvdu verið heilt óviðkomandi í samlaðu lýsingini, tí tað hevur týdning at vera nuanseraður við sínum skrivligu keldum.

* * *

Vandin við einum Pravda, er at sannleikin verður smíðaður eftir onkrum prinsippum, sum ikki eru journalistisk. Onnur atlit telja meiri. Hjá Pravda var tað atlitið til valdshavararnar – til statin. Men tað kunnu vera nógv onnur atlit, tá journalistisku prinsippini verða slept.

Í leiðreglunum fyri fjølmiðlasið er ein grein, sum umrøður val av heimildum ella keldum, sum vit vanliga rópa tað:
”Tað er góður fjølmiðlasiður at vera vandin í valinum av heimildum, og at eftirkanna, at upplýsingar frá heimildum eru rættar. Eisini er tað góður fjølmiðlasiður at stremba eftir fjølbroytni í valinum av heimildum. Heimildarvandnið herðist, um dulnevndar heimildir verða nýttar, ella um ein heimild gevur fjølmiðli einkarætt.”

Her sær fyri mær út sum, at Sosialurin og Kringvarpið hava valt somu linju í skattamálinum. Ikki fyri at lýsa ymisk sjónarmið, men fyri at gera alt, sum til ber fyri at undirbyggja egnan sannleika.

Og sjálvur havi eg ikki skrepuna av, hvør hevur rætt til frádrátt ella ikki. Heldur ikki um EIK royndi at villeiða TAKS.Men eg eri ikki eiðasørur, tá talan er um journalistisk prinsippir og journalistiskan dekning.

* * *

Í dag hugsi eg:

Kanska vildi Barbara ikki brúka nøkur orð frá mær – hvørki sum journalisti ella næstformanni í Føroyskum Miðlafólkum, tí eg gekk ikki nóg hvassliga í móti ætlanini hjá stjóranum at fáa eina óhefta eftirmeting. Um hon skrivaði nakað, so kundi tað síggja út, sum tað var eitt gott hugskot við eini eftirmeting.

Og kanska var trýst lagt – innanifrá - á stjóran í Kringvarpinum um, at eg skuldi ikki vera við til nakra eftirmeting í KvF, tí eg var kritiskur. Eg hevði jú skrivað á Facebook, at eg tók frástøðu frá manipulasjón. Var eg við, kundi tað síggja út, sum at onkrir spurningar kundu setast um journalistiska dekningin.
Eg giti, at Pravda hevði ikki nógvar journalistiskar eftirmetingar.

Og kanska skuldu greinarnar hjá Sveini Tróndarsyni ikki nevnast við einum orði – hvørki í Kringvarpinum ella Sosialinum - tí so kundi tað síggja út, sum at har vóru onkur sjónarmið í skattamálinum, sum ikki 100 prosent undirbygdu egnan journalistiskan dekning – egnan sannleika.


Øssur Winthereig, journalistur